Om daarop voor te sorteren gaan overheden, op alle niveaus, steeds actiever in gesprek met de stad, de buurt en de wijk. Een goede zaak omdat het, in theorie, bewoners meer invloed geeft op de richting van het beleid. In theorie, omdat ook andere belangen een rol spelen; economische en geografische ontwikkelingen moeten meegenomen blijven worden en mobiliteit, ingegeven door een groeiende bevolking en de behoefte aan geschikte woonruimte, is een gegeven. Maar een luisterende overheid kan zeker leiden tot een soepelere – en misschien iets minder ingrijpend ervaren – verandering van de leefomgeving en een ontwikkeling waarin iedereen zich gehoord en betrokken voelt.

Tanja Jadnanansing, stadsdeelvoorzitter Amsterdam Zuidoost, stelt dan ook in het Parool van 14 juli 2020 over de toekomstige ontwikkelingen in haar stadsdeel: ‘In het verleden ging het vaak óver de bewoners, nu moet het mét de bewoners gebeuren.’ Zoveel is duidelijk, maar hoe doe je dat op een goede manier?

De eerste neiging is om inspraakavonden te organiseren. Natuurlijk is dit goed om de temperatuur te peilen, maar er zitten haken en ogen aan. Ten eerste bereik je slechts een beperkt deel van de bevolking, de mensen die bereid zijn om een avondje op te offeren aanmet de politiek in gesprek gaan. Het zijn doorgaans de bekende gezichten, soms activistisch en altijd goed ingelezen en op de hoogte. Zij trekken misschien nog enkele sympathisanten mee naar zo’n bijeenkomst, maar de hele bevolking zal je er niet mee bereiken. Bovendien is het een constructie van voor en tegen. Een inspraakgelegenheid is niet gebaat bij nuance. Er wordt stelling genomen en het is zaak die zo sterk mogelijk over het voetlicht te brengen. Wat dat betreft wordt er vaak ook een spel gespeeld waarin verschillende vastgeroeste rollen worden aangenomen. Ik heb dat zelf een keer meegemaakt bij een inspraak rondom een festival dat ik organiseerde aan de oevers van een meer. Ik sprak de actiegroep voor het groen houden van die oevers, die me vertelde: ‘Wat leuk dat het festival weer terugkomt. Vanzelfsprekend hebben we wel bezwaar gemaakt, want we willen wel een signaal blijven afgeven. Maar we komen zeker even langs!’ De rollen stonden vast, zeker zo lang je niet iets verder keek.

Het is daarom belangrijk dit systeem te doorbreken en op zoek te gaan naar de echte verhalen die achter de meningen en opvattingen liggen. Alleen op die manier is het mogelijk om waarachtige drijfveren naar de oppervlakte te krijgen en daar respectvol op te acteren in het maken van beleid. Dit vereist dat de kunst van het open en waarderend luisteren weer een centrale plek krijgt binnen beleidsvorming, zowel in tijden van relatieve kalmte als van urgente crisis. Wat dat betreft mogen we een voorbeeld nemen aan de burgemeester van Atlanta, Keisha Lance Bottoms, die op het hoogtepunt van de Black Lives Matter protesten in haar stad voor de camera’s van CNN verklaarde: ‘het enige dat we op dit moment moeten doen is luisteren.’

Eenvoudig is dit niet. Naast dat mensen de kunst van het luisteren niet altijd even goed onder de knie hebben, vergt het verzamelen van verhalen tijd; veel tijd. Een verhaal wordt niet zomaar gedeeld, daarvoor is het opbouwen van vertrouwen nodig en de kennis om mensen in een verhalende modus te krijgen. Daarin is het zaak om zo min mogelijk te sturen want elke beïnvloeding schaadt de noodzakelijke waarachtigheid.

In dat licht is het voor elke overheid moeilijk om dit werk zelf te doen. Op het moment dat iemand een leefomgeving binnentreedt met de mededeling: ‘Ik werk voor de gemeente,’ verandert de dynamiek en zal elk gedeeld verhaal een richting krijgen. Het verzamelen van verhalen kan dus eigenlijk alleen gedaan worden door mensen die geen enkel belang hebben en die bereid zijn oordeelloos te luisteren.

Maar dat is pas de eerste stap. Want om uit een grote verzameling verhalen de essentie, of misschien wel essenties, te halen, vereist een objectieve analyse van wat er voorligt. Een kleine twee jaar geleden experimenteerden we hier al mee in samenwerking met de Hogeschool van Amsterdam, die verhalen als onderzoeksmateriaal inzette. In dit geval om erachter te komen welke behoeften jongeren hadden in het volwassen worden. Een ander onderwerp, maar eenzelfde methode van beluisteren en coderen van verhalen. De resultaten waren noemenswaardig. De onderzoekers stelden dat de informatie die ze uit de verhalen haalden veel rijker was dan uit andere onderzoeksmethoden en daarmee een veel beter inzicht gaven. Op de resultaten van dit project kunnen we voortbouwen wat betreft analyse van verhalen.

Tot zover het proces, dat geen quick fix is, maar wel tot zeer nuttige en bruikbare uitkomsten kan leiden, die goed in te zetten zijn in het bepalen van beleid samen met de burger.

Daar zit nog wel een addertje onder het gras. Het delen van verhalen gebeurt in een mentale omgeving waarin vrijheid en verbeelding de boventoon voeren. Dat wordt door overheden ook wel eens als bedreigend ervaren. Het proces van werken met verhalen is er immers één van loslaten en daarmee veel minder te sturen dan veel andere beleidsprocessen. Je legt als overheid als het ware je lot deels in handen van anderen. De wens wordt wel geuit, zoals het citaat van de Tanja Jadnanansing laat zien, maar is die wil er wel degelijk? Controle is immers een instrument waar de overheid – en niet alleen de overheid – deels op vaart en die uit handen durven geven is een van de moeilijkste dingen die er is.

Het is verheugend te zien dat het eerdergenoemde stadsdeel Amsterdam Zuidoost wel heeft durven besluiten om verhalen te willen gebruiken als basis voor de beleidsontwikkeling. Daartoe hebben ze ons in de arm genomen en momenteel zijn we met een groep betrokken creatieven, veelal afkomstig uit dit deel van de stad, aan het luisteren en verhalen aan het vastleggen. Binnen niet al te lange tijd zal de analyse van de eerste opbrengst van start gaan en dan begint het grote onderzoek naar de hoeveelheid informatie die uit de verhalen te destilleren is, en het daadwerkelijke nut voor beïnvloeding van de beleidsvorming. In het licht van eerdere projecten, onze ervaring in het werken met narratieven en de gereedschapskist die we op basis daarvan ontwikkeld hebben, zijn we zeer verwachtingsvol en kunnen we bijna niet wachten om de resultaten te zien en te delen.